Парады псіхолага

  Адна з асноўных прычын няпростай адаптацыі першакласнікаў – іх негатоўнасць да школы. Як вядома, дзеці ідуць у школу з шасці гадоў, але іншым разам самі законныя прадстаўнікі настойваюць, каб у першы клас прынялі дзіця, якому ў верасні яшчэ не споўнілася поўных шэсць гадоў, і кожнае дзіця рэагуе на такое рашэнне па-свойму. Канечне, ёсць дзеці, якія выдатна ўліваюцца ў школьны калектыў і працэс навучання. Але ёсць і тыя, у каго не сфарміравана эмацыянальная і асобасна-валявая сфера. Праяўляецца гэта ў дамініраванні гульнёвага матыву ў паводзінах. Дзіця нявытрыманае, яно занадта актыўнае, яму можа проста надакучыць урок. Такія дзеці могуць гуляць падчас урока па класе, перашкаджаючы іншым, залезці пад парту ці дастаць любімую цацку. Яны хутка стамляюцца… Акрамя таго, гэта катэгорыя першакласнікаў характарызуецца пэўнай істэрычнасцю: дзіця можа расплакацца, папрасіць, каб прыйшлі законныя прадстаўнікі (мама або тата). Пры гэтым у дзіцяці можа быць высокі ўзровень інтэлектуальнага развіцця, яно ў стане вельмі хутка засвойваць інфармацыю. Разам з тым існуе невялікая колькасць дзяцей, якія прыходзяць у школу нават у сем гадоў і пры гэтым не гатовы да школы. Прычыны тут могуць быць самыя розныя: ад псіхалагічнай няўпэўненасці ў сабе да недастатковага інтэлектуальнага развіцця або нізкага сацыяльнага ўзроўню.                                      

  Не сакрэт, што любыя псіхалагічныя праблемы дзіцяці ў школе абавязкова будуць адбівацца на яго здароўі. Можа назірацца зніжэнне апетыту, трывожны сон, энурэз. Дарослыя ў выпадку жыццёвых непрыемнасцяў “трымаюць абарону”, яны кампенсуюць свае няўдачы поспехамі ў іншых сферах. А першакласнік не навучыўся пакуль што сябе “абараняць”. Навучыць гэтаму можна, толькі важна прытрымлівацца адпаведнага рэжыму. Бываюць выпадкі, калі законныя прадстаўнікі сутыкаюцца з такімі праблемамі, як высокая трывожнасць ў дзяцей, заніжаная самаацэнка, што ў прынцыпе з’яўляецца праблемай у гэтым узросце. Самаацэнка можа быць завышанай. Бываюць выпадкі, калі дзіця баіцца педагога. Першакласнік можа дрэнна спаць, есці, не жадаць ісці ў школу. Аднак практыка паказвае, што неразуменне дзіцяці з боку педагога здараецца вельмі рэдка.

  Першы клас… Хочацца, каб для кожнага ён стаў святам, каб ззялі ўсмешкі, каб цягнуліся ўверх нецярплівыя, з чарнільнымі плямкамі, рукі. Як пераадолеюць учарашнія неўмаляты свае першыя сур’ёзныя выпрабаванні, залежыць ад вас, законныя прадстаўнікі, і ад педагогаў.

Навукоўцамі даказана, што лёгкі эмацыйны ўсплёск карысны, ён станоўча адбіваецца на працаздольнасці і ўзмацняе разумовую дзейнасць. Але залішняе эмацыйнае напружанне часта аказвае адваротнае дзеянне.

Як правіла, прычынай стрэсу з'яўляецца, у першую чаргу, асабістае стаўленне да падзеі. Таму важна фарміраванне адэкватнага стаўлення да сітуацыі. Яно дапаможа выпускнікам разумна размеркаваць сілы для падрыхтоўкі да экзаменаў і іх здачы, а законным прадстаўнікам – аказаць свайму дзіцяці патрэбную дапамогу. Пры правільным падыходзе экзамены могуць служыць сродкам самасцвярджэння і павышэннем асобаснай самаацэнкі.

Некалькі парад выпускнікам, як падрыхтавацца да выпускных экзаменаў. 

1. Загадзя пастаўце перад сабой мэту, якая вам па сілах. Ніхто не можа заўсёды быць дасканалым. Хайдасягненні не заўсёды супадаюць з ідэалам, затое яны вашы асабістыя.

2. Не варта баяцца памылак. Вядома, што не памыляецца той, хто нічога не робіць. Людзі, настроеныя на поспех, дамагаюцца ў жыцці значна больш, чым тыя, хто імкнецца пазбягаць няўдач.

3. Будзьце ўпэўненыя: кожнаму, хто вучыўся ў школе, па сілах здаць экзамены. Усе заданні складзеныя на аснове школьнай праграмы. Падрыхтаваўшыся належным чынам, вы абавязкова здадзіце экзамен.

4. Перад пачаткам працы трэба засяродзіцца – расслабіцца і супакоіцца.

5. Своечасовае азнаямленне з правіламі і працэдурай экзамену здыме эфект нечаканасці ў час яго правядзення.

6. Трэніроўка ў выкананні заданняў дапаможа арыентавацца ў розных тыпах заданняў, разлічваць час. З правіламі запаўнення бланкаў таксама можна азнаёміцца загадзя. Падрыхтоўка да іспыту патрабуе досыць шмат часу, але яна не павінна займаць абсалютна ўвесь час. Канцэнтрацыя ўвагі становіцца слабейшай, калі доўга займацца аднастайнай працай.

7. Мяняйце разумовую дзейнасць на рухальную. Не бойцеся пераключацца ад падрыхтоўкі да экзаменаў на прагулкі і любімае хобі, каб пазбегнуць ператамлення, але і не зацягвайце перапынак! Аптымальна рабіць 10-15 хвілінныя перапынкі пасля 40-50 хвілін заняткаў.

8.Для актыўнай працы мозгу патрабуецца шмат вадкасці, таму карысна больш піць простую ці мінеральную ваду, зялёны чай.

9. Выконвайце рэжым сну і адпачынку. Пры ўзмоцненых разумовых нагрузках варта павялічыць час сну на гадзіну.

Галоўнае – размеркаванне паўтораў у часе. Паўтараць рэкамендуецца адразу на працягу 15-20 хвілін, праз 8-9 гадзін і праз 24 гадзіны. 

Карысна паўтараць матэрыял за 15-20 хвілін да сну і раніцай, на свежую галаву. 

Пры кожным паўторы трэба асэнсоўваць памылкі і звяртаць увагу на больш цяжкія месцы. Паўтор будзе эфектыўным, калі прайграваць матэрыял сваімі словамі блізка да тэксту. Звароты да тэксту лепш рабіць, калі ўспомніць матэрыял не атрымоўваецца на працягу 2-3 хвілін. 

Каб перавесці інфармацыю ў доўгатэрміновую памяць, трэба рабіць паўтарэнні праз суткі, двое і гэтак далей, паступова павялічваючы часовыя інтэрвалы паміж паўтарэннямі. Такі спосаб забяспечыць запамінанне надоўга. 

Поспеху на экзаменах! 

А можна зрабіць і так. Падзяліце аркуш паперы на дзве часткі. На левай напішыце, напрыклад: “Што я ведаю” (або проста пастаўце “+”), на правай – “Што мне невядома” (або “-”  ). Смялей пішыце ў левай частцы ўсё, што вам прыходзіць у галаву з нагоды адказу: правілы, прыклады, асобныя палажэнні і інш. Нічога, калі ўсё гэта будзе несістэмна. На правай запісвайце пытанні, “дзіркі”, пункты, пра якія, як вам здаецца, вы нічога не можаце сказаць. Час ад часу праглядайце правую частку і выкрэслівайце ўсе, што ўспомнілі. У канцы падрыхтоўкі абавязкова складзіце план адказу.

Калі вы нічога не ведаеце

Не кажыце пра гэта экзаменатару, а скажыце хоць што-небудзь, напрыклад: “Перш чым расказаць пра творчасць Пушкіна, трэба пагаварыць аб прынцыпах паэтычнага творчасці наогул ....”.  Хоць, вядома ж, лепш гуляць па правілах, калі на паўслове вы забыліся, пра што трэба казаць, перш за ўсё, не губляйце галаву. Захавайце спакой хаця б знешне– такое можа здарыцца з кожным! Паўтарыце апошнюю фразу, спачатку гэтак жа, як раней, а потым, калі зможаце, іншымі словамі. За гэты час ўспомніце план адказу: што вы ўжо распавялі? Да чаго гэта фраза можа адносіцца? У большасці выпадкаў гэта дапамагае. Калі гэта так – смела працягвайце адказ. Калі не – паглядзіце на аркуш, які вы напісалі, рыхтуючыся да адказу, і пачынайце адказваць наступны пункт плана (нават калі вам толькі здаецца, што гэты пункт наступны). У канцы адказу заўсёды можна вярнуцца да таго, што прапусцілі. Калі вы ўжо амаль скончыліадказвацьі тут нарэшце ўспомнілі, праштохацелісказаць, калі «згубілі думку», абопра нешта забыліся сказаць –нічога страшнага. Скончыце гаварыць тое, пра што казалі, а потым скажыце тое, што прапусцілі. Ні ў якім разе не перапыняйце адказу дзеля таго, пра што ўспомнілі. Лепш пра нешта вы скажыце ў канцы, чым увесь адказ апынецца нелагічным. Не кажыце: "Так, я яшчэ забыўся сказаць пра ....”. Кажыце, напрыклад, так: “Вернемся да (назва пункта плана). Я хацеў бы дадаць ... “ ці так: “Акрамя таго, трэба сказаць, што ... “, “Варта падкрэсліць”. Калі вас не слухаюць не ўспрымайце гэта як асабістую абразу, не прымайце на свой рахунак. Працягвайце адказ, як быццам вы гэтага не заўважылі. Калі экзаменатар у рэзкай і непрыемныя форме перабівае вас, патрабуе нешта ўдакладніць, паўтарыць ці, яшчэ горш, адпускае непрыемную рэпліку, не паказвайце крыўду. Сканцэнтруйце ўвагу на дакладным адказе. Адказвайце выразна і коратка. Толькі так вы зможаце даказаць, што да вас ставяцца несправядліва. Ні ў якім разе не паказвайце, што раззлаваліся, і не старайцеся выклікаць жаль да сабе. Самае эфектыўнае – захаваць пачуццё ўласнай годнасці. Калі вы агаварыліся і ўсез гэтага пасмяяліся, не перажывайце. Гэта можа здарыцца з кожным. Агаворваюцца нават прафесіяналы – дыктары радыё і тэлебачання. Пасмейцеся разам з усімі. Калі ж агаворку акрамя вас навогул ніхто не заўважыў, працягвайце казаць далей, як быццам нічога не адбылося. Калі вам задаюць дадатковыя пытанні, не хвалюйцеся і не спяшайцеся з адказам. Можаце сказаць, што вам трэба крыху падумаць. Выразна вызначыце, да чаго адносіцца гэтае пытанне, якога адказу яно патрабуе. 

Перш чым казаць, сфармулюйце адказ у думках. Часу на гэта патрабуецца зусім няшмат.  Памылкі бываюць ва ўсіх. Калі вы заўважылі памылку і ведаеце, як паправіць яе, зрабіце гэта. А калі не ўпэўненыя, ці правільны ваш адказ, працягвайце адказваць, як быццам нічога не адбылося. Калі вам пакажуць на памылку і вы не ўпэўненыя цвёрда ў сваёй праваце, лепш пагадзіцца. Не бойцеся памылак! Вучыцеся, выкарыстоўваючы памылкі, лепш разбірацца ў матэрыяле. Калі вам паставілі адзнаку ніжэй за тую, наякуювы разлічваеце, не ўступайце ў спрэчку, не даказвайце. Вы можаце скарыстайць права на апеляцыю. І вядома, ніколі не забывайце пра пачуццё гумару – хай яно не пакідае вас і падчас экзамену. 

Занятак 1. Што такое экзамен?

Неабходныя матэрыялы: ватман, маркер (фламастар), скотч, аркушы для практыкавання "Асацыяцыі". 

Ход занятку

1. Асацыяцыі (мэта – актуалізацыя ўяўленняў аб экзаменах). 

Абмяркоўваецца мэта занятку. Кожны запісвае на аркушах свае асацыяцыіна слова"экзамен" (ананімна). Аркушы збіраюцца, вядучы зачытвае асацыяцыі, абагульняе іх, робіць выснову аб тым, што іспыт – гэта вельмі сур’ёзная сітуацыя, якая патрабуе ад экзаменаў шмат душэўных сіл. 

2. "Супервучань" (мэта – стварэнне ўмоў для звароту да асобаснага патэнцыялу вучня, які можа дапамагчы пры здачы экзаменаў). Клас дзеліцца на групы па 6–8 чалавек. Кожная група атрымлівае заданне скласці партрэт "супервучань", які, без сумнення, здасць любы іспыт. Зрабіць гэта трэба з захаваннем дзвюх умоў: па-першае, кожная якасць павінна належыць каму-небудзь з удзельнікаў падгрупы, і, па-другое, у кожнага ўдзельніка падгрупы трэба пазычыць хоць бы адну якасць (напрыклад: "Для таго, каб паспяхова здаць экзамен, неабходна такая кемлівасць, як у Пеці, ветлівасць, як у Лены" і г. д.). Вынікі працы абвяшчаюцца ўсяму класу. У выніку вядучы адзначае, што ў кожнага знайшлася нейкая моцная якасць. Калі група не можа знайсці моцнай "экзаменацыйнай" якасці асобы таго ці іншага ўдзельніка, задача вядучага – дапамагчы ім, арганізаваўшы міні–абмеркаванне. 

3. Абагульненне (мэта – асіміляцыя вопыту). На аркушы ватмана пералічваюцца "Экзаменацыйныя рысачкі ... класа".  Аркуш вывешваецца ў кабінеце.

Занятак 2. Як адказваць на экзамене.

Неабходныя матэрыялы: "экзаменацыйныя квіткі", ватман, маркер (фламастар), скотч. 

Ход занятку

1. Уступленне (мэта – зварот да матэрыялу папярэдняга занятку). Вядучы нагадвае вынікі мінулага занятку, звяртаючыся да "Экзаменацыйнай рысачкі ... класса". 

2. "Адказ на экзамене" (мэта – стварэнне ўмоў для рэпетыцыі экзаменацыйнага адказу на аснове пазітыўнага асобаснага эталона). Клас дзеліцца на падгрупы. Кожная падгрупа выцягвае экзаменацыйны білет, напрыклад (па Бягловай Т., 2001): □ Квіток № 13. "Раскажыце пра асаблівасці жанру "Сучасны дзіцячы раман": сюжэт, прыёмы, героі. □ Квіток № 13. "Раскажыце аб вырошчванні куранят бройлерных парод ва ўмовах вечнай мерзлаты". □ Квіток № 13. "Дакажыце тэарэму аб роўнабаковым крузе". □ Квіток № 13. "Раскажыце пра звычаі і мову племя тумба–юмба . □ Квіток № 13. "Асвятліць пытанне аб феміністычных поглядах Бабы Ягі". Задача падгрупы: падрыхтаваць калектыўны адказ (павінен паўдзельнічаць кожны), які адпавядае ўзроўню адказу "супервучня". Вынікі працы агучваюцца класу. У выпадку цяжкасцей у групе вядучы можа "падкінуць" пару ідэй яе ўдзельнікаў. 

3. Памятка (мэта – асіміляцыя вопыту). На аснове абмеркавання вынікаў практыкаванні "Адказ на экзамене" складаецца памятка "Як паводзіць сябе на экзамене". Вынікі фіксуюцца на аркушы ватмана, які вывешваецца на сцяне ў класным кабінеце. 

Занятак 3. Экзаменацыйныя ацэнкі

Неабходныя матэрыялы: аркушы і для запісу, жэтоны двух колераў, плакат, які пачалі на мінулым занятку, маркер (фламастар), скотч. 

Ход занятку

1. Уступленне (мэта – актуалізацыя вопыту папярэдняга занятку, зварот да новай тэмы). Вядучы коратка нагадвае пра вынікі мінулага занятку. Потым абмяркоўваецца пытанне аб тым, якія крытэрыі адзнакі вуснага адказу на экзамене. Кожны атрымлівае аркуш, на якім дае адказ на пытанне: "Калі б я быў экзаменатарам, за які адказ я б паставіў "выдатна".Вядучы збірае аркушы і абагульняе адказы, выпісваючы на дошцы крытэрыівыдатнага адказу. Калі прадстаўленнівучняў нерэалістычныя, вядучы можа мякка скарэктаваць іх, прапанаваўшы ім паразважаць над тымі ці іншымі "выпадкамі з жыцця", прыдуманымі па ходзе абмеркавання

2. "Адгадай, які адказ" (мэта – асіміляцыя ўяўленняў аб крытэрыях ацэнкі экзаменацыйных адказаў). З дапамогай жэтонаў клас дзеліцца на дзве падгрупы: "вучні" і "экзаменатары". "Вучні" працуюць у парах (тройках), "экзаменатары" – індывідуальна. "Вучням" даецца 3 хвіліны на тое, каб загадаць экзаменацыйную ацэнку, і, запісаўшы яе на аркушы (ён застаецца ў вядучага), падрыхтаваць адпаведны адказ (адзін ад мінігрупы ). Задача экзаменатараў – адгадаць, на якую адзнаку прэтэндуе "вучань". Тэма адказу адвольная (на выбар мінігрупы ). Вядучы можа ўскладніць задачу, калі ўвядзе правіла "нечаканых пытанняў", якія ён сам або "экзаменатары" задаюць па тэме адказу. 

3. Памятка (мэта – асіміляцыя вопыту). На аснове занятку дапаўняецца "Памятка", у якой паказваюцца крытэрыі добрага адказу. Памятка застаецца на сцяне ў кабінеце класа. 

Занятак 4. Экзамен і здароўе 

Неабходныя матэрыялы: бланкі з контурнымі выявамі чалавека, каляровыя алоўкі, плакат з контурнай выявай чалавека, маркер (фламастар), скотч.

Ход занятку

1. Уступленне (мэта – пастаноўка праблемы занятку). Арганізуецца праца ў малых групах. Кожная група атрымлівае контурны малюнак чалавека і заданне: каляровымі алоўкамі адзначыць на малюнку "зоны экзаменацыйнай рызыкі" для здароўя (напрыклад, галава –"перагрузка"). На плакаце складаецца абагульнены варыянт. У некаторых групах не адразу зразумела заданне, ім могуць дапамагчы дадатковыя пытанні. 

2. "Першая дапамога" (мэта – стварэнне ўмоў для ўсведамлення шляхоў клопату аб уласным здароўі ў перыяд экзаменаў). Арганізуецца абмеркаванне: як дапамагчы заштрыхаванай частцы арганізму падчас іспыту (напрыклад, дапамагчы вачам – гэта значыць чытаць у добра асветленым памяшканні, не чытаць лежачы, чытаць у акулярах, калі яны табе прапісаны, устрымацца ад працяглага прагляду тэлевізара і працы на камп’ютары і г. д.). Вынікі фіксуюцца на плакаце. Гатовы плакат павінен атрымаць назву (у абмеркаванні). Ён застаецца ў кабінеце класа. 

3. Абагульненне вядучага (мэта – асіміляцыя вопыту). Вядучы коратка падводзіць вынікі сумеснай працы. 

Занятак 5. Як рыхтавацца да іспыту? 

Неабходныя матэрыялы: папера для малявання, бланкі з пытаннямі для абмеркавання ў групах, бланк з адказамі, каляровыя алоўкі, нажніцы, скотч. 

Ход занятку

1. Уступленне (мэта – пастаноўка праблемы занятку). Вядучы паведамляе тэму занятку, распавядае пра тое, чаму яна важная. Можна ў якасці ілюстрацыі прывесці некалькі прыкладаў з жыццёвага вопыту, якія пацвярджаюць неабходнасць правільнай падрыхтоўкі да іспытаў. 

2. Абмеркаванне (мэта – актуалізацыя ведаў па праблеме). Арганізуецца праца ў малых групах. Кожная група атрымлівае бланк з пытаннямі: "За колькі часу да экзамену трэба пачынаць рыхтавацца да яго?",  "У які час дня лепш рыхтавацца да экзамену?",  "У якой абстаноўцы варта рыхтавацца да экзамену?", "Што можа дапамагчы ў падрыхтоўцы да экзамену?","За які час да пачатку экзамену варта прыходзіць у школу"?, "Якім па ліку лепш адказваць?". Вынікі абагульняюцца, вядучы распавядае аб універсальных правілах падрыхтоўкі даэкзаменаў. Яны вывешваюцца ў кабінеце. 

3. "Значок" (мэта – псіхалагічнае завяршэнне заняткаў). Кожны складае эмблему на тэму "Да экзаменаў гатовы!". Эмблемы падпісваюцца і наляпляюцца на любы з плакатаў, аформленых на працягу заняткаў. Вядучы падводзіць вынікі сустрэч, падкрэсліваючы ўклад кожнага з вучняў у дасягнуты вынік.

У спакойным стане абодва паўшар'я працуюць ўзгоднена. Левае адказвае  за аналіз, логіку. Правае - за эмоцыі, вобразы. Абмен інфармацыяй паміж імі ажыццяўляецца праз вузкі ўчастак, так званае мазольнае цела. У выніку стрэсу - блакуецца нармальнае дзеянне нярвовых працэсаў праз гэтае цела. У хлопцаў з дамінуючым правым паўшар'ем "знікае" логіка, здольнасць выводзіць формулы, вырашаць задачы. У хлопцаў з дамінуючым левым паўшар'ем - усё, што звязана з вобразнасцю, пісьменнай прамовай. Невыпадкова пасля няўдалага экзамену або кантрольнай можна пачуць: "нічога не помніў"  або "слова не мог вымавіць". Гэта дакладна апісвае тое, што адбываецца ў мозгу. Ёсць некалькі практыкаванняў,  мэта якіх - пазбавіць чалавека ад падобных нечаканасцяў.

 1.Перакрыжаваныя рухі дапамагаюць аднавіць гарманічную працу абодвух паўшар'яў. Як вядома, правае паўшар'е кіруе левай паловай цела, а левае - правай. Робячы рухі, у якіх задзейнічаны абедзве паловы цела, мы міжволі прымушаем "уключацца" ў працу абодва паўшар'я. Крыжаваны крок: правая рука кладзецца на левае калена, а левая - на правае. Пры кожным кроку правая нага ставіцца ў левы бок, а левая нага - у правую. 

2. Наступнае практыкаванне знаёма ўсім з дзяцінства: рукі выцягваюцца наперад, ногі па чарзе паднімаюцца і дакранаюцца далоні процілеглай рукі. 

3. Практыкаванне "цыганскія крокі": нага згінаецца ў калене, ідзе назад. Супрацьлеглая рука б'е па пятцы. 

4. Але не заўсёды ёсць магчымасць устаць і парухацца. Спецыяльна распрацаваны крыжаваныя практыкаванні, якія няцяжка выконваць седзячы за сталом. Напрыклад: правую руку кладзём на левае калена, падымаем левую пятку, апускаем і зноў падымаем. І так некалькі разоў. Затым мяняем руку і нагу. 

5. Ці можна накрэсліць на аркушы паперы (лепш фармату А4) ад вугла да вугла крыж у выглядзе літары «Х». І ўважліва глядзець на яго хвіліну-дзве. Калі вочы спрабуюць "сканаваць" такі малюнак, у працу ўключаюцца абодва паўшар'я.

Каб запомнілася большая колькасць матэрыялу:

1. Цяжкасць запамінання расце непрапарцыянальна аб'ёму. Вялікі ўрывак вучыць больш карысна, чым кароткае выслоўе. 

2. Пры аднолькавай рабоце колькасць запамінанняў тым больш, чым вышэй ступень разумення. 

3. Размеркаванае завучванне лепш канцэнтраванага. Лепш вучыць з перапынкамі, чым запар, лепш патроху, чым адразу.

4. Чым большую частку часу трацім на паўтарэнне па памяці, а не простае шматразовае чытанне, тым больш эфектыўна.

 5. З двух матэрыялаў, большага і меншага, разумна пачынаць з большага. 

6. У час сну чалавек не запамінае, але і не забывае. 

1. Чаргаванне разумовай і фізічнай працы. 

2. Перавагу варта аддаваць гімнастычным практыкаванням (кулёк, свечка, стойка на галаве), бо ўзмацняецца прыток крыві да клетак мозгу. 

3. Берагчы вочы, рабіць перапынак кожныя 20-30 хвілін (погляд ўдалячынь, адарваць вочы ад кнігі).

4. Мінімум тэлевізійных перадач. Прыёмы псіхалагічнай абароны пры падрыхтоўцы да экзаменаў.

5. Пераключэнне. Пачынайце думаць пра што-небудзь для вас актуальнае, карыснае, прыемнае. Праз некаторы час непрыемнае перажыванне аслабне. 

6. Параўнанне. Параўнайце свой стан са станам і становішчам іншых людзей і вы знойдзеце, што ў шматлікіх яно цяжэй, чым у вас. Гэта аслабіць ваша перажыванне.

7. Назапашванне радасці. Успамінайце падзеі, якія выклікалі ў вас нават маленькую радасць. 

8. Мабілізацыя гумару. Смех - супрацьдзеянне стрэсу. 

9. Інтэлектуальная перапрацоўка “Няма худа без дабра”. 

10. Разрадка (фізічная праца, гульня, любімы занятак). 

11. Хуткае агульнае расслабленне (рэлаксацыя).